مهریه یعنی اختصاص بخشی از دارایی زوج به زوجه به عنوان نمادی از مهرورزی؛ چیزی که اکنون به بهای جدا شدن تبدیل شده است. فلسفه تعیین مهر در اسلام، حفظ بنیان خانواده بوده است؛ اما عرف نادرست، این نماد مهرورزی را به ابزاری تهدیدآمیز برای فروپاشی خانواده‌ها تبدیل کرده است. فلسفه وجودی مهریه رفته‌رفته به دست فراموشی سپرده‌شده است؛ به طوری که این روزها ناتوانی در پرداخت مهریه مردان جوان زیادی را روانه زندان کرده است. برای رفع این مشکل فقط باید فرهنگ‌سازی کرد یا می‌توان با وضع قانون جدید هم از این روند ممانعت به عمل آورد؟
این سوالی است که کوشیده‌ایم در گفتوگو با کارشناسان پاسخی برای آن بیابیم.
انواع مهریه
در کشور ما سه نوع مهریه طبق قانون و منطبق با شرع تعیین می‌شود؛ مهرالمسمى، مهرالمثل و مهرالمتعه. یک وکیل دادگستری با اشاره به این موضوع می‌گوید: مهرالمسمى میزان مهریه است که در حین عقد ازدواج با توافق طرفین (زوج و زوجه) تعیین می‌شود. این مهر، میزانی معین دارد که با توافق دو طرف عقد یا شخصى که زن و مرد برای داوری انتخاب کرده‌اند، به عنوان مهریه تعیین مى‌شود. این مهر هیچ محدودیتی ندارد و تنها باید طوری تعیین شود که دارای ارزش اقتصادی و قابل تملک باشد.
مهرداد اکبری اضافه می‌کند: مهرالمثل، مهریه‌ای است که اگر زن و مرد در وهله اول با یکدیگر در مورد آن توافق نکرده باشند و یا چیزی که توافق شده است، باطل باشد، از سوی کارشناس قضایی تعیین می‌شود. در این صورت است که بر حسب عرف و عادت و با توجه به وضع زن از لحاظ سن، تحصیلات، موقعیت خانوادگى و غیره تعیین می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: حالت دیگر زمانی است که مرد اقدام به طلاق زن قبل از زناشویى و قبل از تعیین مهر کند؛ در این حالت، بر عهده مرد است که مهرالمتعه را به زن پرداخت کند. مهرالمتعه هدیه‌اى است که مرد بر حسب وضعیت و امکانات مالى خود (اگر ثروتمند باشد بیشتر و اگر فقیر باشد کمتر دارایى خود) به زن پرداخت مى‌کند. تفاوت این مهر با دو نمونه قبلی این است که این مهر را مرد تعیین می‌کند و در صورت اختلاف درباره مقدار مهرالمتعه، حاکم آن را تعیین خواهد کرد.
قانون مهریه
در قرآن کریم موضوع مهریه به وضوح مورد اشاره قرار گرفته است؛ مثلا در آیه 4 سوره نسا آمده است مهر زنان را «صداق» دهید.
کارشناسان دینی در تفسیر عبارت «صداق» که خداوند در این سوره به‌کار برده است، می‌گویند که صداق از ریشه صدق گرفته‌شده و به معنی صداقت است و نکته جالب و لطیف این است که دادن مهریه از طرف مرد نشانه صداقت، راستگویی علاقه و محبت وی به زن و تشکیل خانواده برشمرده شده است. طبرسی در مجمع‌البیان درباره فلسفه وجود مهریه می‌گوید: مهریه عطیه است. خداوند به مرد واجب کرده است که این هدیه را پرداخت کند و این مهر هدیه‌ای است از طرف خداوند به زنان.
اکبری ادامه می‌دهد: مهریه، مالی است که در سندی به نام عقدنامه ثبت می‌شود. البته می‌توان برای این مساله دو جنبه شرعی و قانونی تصور کرد. ممکن است زنی از نظر شرعی مهریه خود را به همسرش ببخشد، اما از نظر قانونی این حق به قوت خود باقی است و حتی دست خطی که مثلا مردی با اجبار یا در شرایط دیگری از همسر خود مبنی بر بخشش مهریه بگیرد نیز دلیلی قانع‌کننده برای دریافت مهریه نیست و ارزش حقوقی ندارد.
وی ادامه می‌دهد: از نظر قانونی، مهریه تنها در دادگاه یا محضر قابل دریافت و پرداخت است و حتی در شکل دیگر ماجرا، اگر مردی خودرو، خانه یا شی دیگری را برای همسرش به عنوان مهریه بخرد، تا وقتی که این موضوع در عقدنامه یا محضر با عنوان مشخصی مانند سه دانگ از خانه بابت مهریه به همسرم داده شد، ذکر نشود، آنچه به این طریق به نام همسر می‌شود، در صورتی که زن نپذیرد بخشی از مهریه است، تنها در حکم هدیه خواهد بود.
این وکیل دادگستری می‌گوید: همچنین در ماده ۱۰۸۲ قانون مدنى آمده است که به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و مى‌تواند هر نوع تصرفى که بخواهد در آن انجام دهد. مطابق این ماده اگر مهریه عین معین باشد مثلا خانه باشد، زن با وقوع عقد می‌تواند آن را بفروشد یا اجاره دهد یا هبه کند. اگر مهر عین کلى باشد، مانند پول یا طلا، مرد با تحقق عقد، به زن بدهکار می‌شود و زن حق مطالبه آن را از شوهر دارد. هر گاه مهر، منفعت یا هر حق دیگرى باشد، زن به محض وقوع عقد مى‌تواند تصرفات مالکانه کند یعنى هر نوع تصرفى که مالک مى‌تواند در مال خود اعمال کند او هم می‌تواند اعمال کند.
سیر صعودی زندانیان مهریه
مهریه را جزو دیون مرد دانسته‌اند و بر همین اساس اگر زن مهریه‌اش را طلب کند و مرد نتواند این مهر را پرداخت کند، به زندان می‌افتد، مگر آنکه بتواند ثابت کند که توانایی پرداخت دین را نداشته و حکم اعسار بگیرد. اکبری با اشاره به موارد فوق ادامه می‌دهد: همین موضوع باعث شده که به گفته مسئولان قضایی، میزان زندانیان مهریه روزبه‌روز افزایش یابد و این هشداری است که نشان می‌دهد مهریه از هدف ابتدایی خود دور شده است. به تازگی معاون ستاد دیه کشور در گفتوگو با خبرگزاری ایرنا مطالبی نگران‌کننده و مایه تاسف را بیان کرد. محمدعلی ساری در این گفتوگو اعلام کرد شمار افرادی که به دلیل ناتوانی در پرداخت مهریه در زندان‌های کشور محبوس هستند، ۵۵ درصد افزایش یافته است
وی افزود: با توجه به اینکه از حیث قانونی نمی‌توان اقدامی برای جلوگیری از افزایش شمار زندانیان مهریه انجام داد، باید با انجام کارهای فرهنگی از افزایش آنان جلوگیری کنیم؛ چراکه بیشتر زندانیان مهریه به دلیل مهریه‌های نامعقول نظیر مهریه به میزان سال تولد زوجه یا مهریه‌های که زمینه عقلانی ندارد مثل یک تن پودر پیاز، ۱۵ کیلو بال مگس و مواردی از این دست در زندان تحمل حبس می‌کنند که این‌گونه مهریه‌های نامعقول و غیرعقلانی که بر خلاف فرهنگ اسلامی است، موجب افزایش تعداد زندانیان بدهکار مهریه شده است.
تعین سقف مهریه، حذف شد
عضو فراکسیون زنان مجلس هشتم درباره سقف مهریه در قانون حمایت خانواده توضیح می‌دهد: بندی در لایحه حمایت از خانواده بود که طبق آن باید سقفی برای مهریه زنان در نظر گرفته می‌شد؛ اما به دلیل اختلاف نظرهای بسیار، همچنین ایرادهای فقهی این بند لایحه خانواده از ابتدا حذف شد.
زهره الهیان ادامه می‌دهد: اما با توجه به تعیین مهریه‌های سنگین و مشکلات بعدی ناشی از تعیین این مهریه‌ها، پیشنهاد شد که به زندان رفتن شوهران به دلیل ناتوانی در پرداخت مهریه فقط تا سقف 110 سکه باشد.
وی ادامه می‌دهد: این بار برای اینکه طرح موافقان بیشتری داشته باشد، تحقیقات بیشتر و کارشناسی دقیق‌تری روی آن صورت گرفت و در نهایت به تصویب رسید.
عندالمطالبه و عندالاستطاعه بودن مشکل را حل می‌کند
اما یکی دیگر از دلایلی که باعث شد طرح تعین سقف مهریه از لایحه حمایت از خانواده حذف شود، نپذیرفتن مسئولیت تعیین رقم مهریه از سوی قوه قضاییه بود؛ این را سیدعلی‌محمد موسوی مبارکه، یکی از نمایندگان مجلس هشتم می‌گیود و ادامه می‌دهد: در ماده 24 لایحه حمایت از خانواده مقرر شده بود که رییس قوه قضاییه هر دو سال یک‌بار مهریه متعارف را تعیین کند، اما قوه قضاییه این پیشنهاد را کارآمد ندانست.وی می‌گوید: البته خوشبختانه در مجلس نهم سقفی برای مهریه تعیین و رای نهایی صادر شد.
حال پرسش این است که به جز تعیین سقف مهریه برای زنان آیا باز هم می‌شود کاری کرد که زندانیان مهریه کاهش یابند؟
موسوی مبارکه در پاسخ به پرسش فوق می‌گوید که می‌تواند با رویه‌ای عادلانه به این مهم دست یافت. وی ادامه می‌دهد: عندالمطالبه بودن مهریه به نفع زن و عندالاستطاعه بودن آن به نفع مرد است در صورتی که می‌توان بخشی از مهر را عندالمطالبه و بخشی را عندالاستطاعه تعیین کرد که به نفع هر دو باشد. موسوی مبارکه خاطرنشان می‌کند: فلسفه وجود مهریه برای ایجاد علاقه میان دو طرف، همچنین حمایت از زنان بوده است؛ اما متاسفانه روند فعلی چیز دیگری را نشان می‌دهد که حتما برای آن باید فکری اندیشیده شود؛ البته فکری با رعایت حقوق طرفین.
مهریه یک دین است
زهرا داور، یک کارشناس حقوق خانواده، نیز با انتقاد از مهریه‌های نامتعارف می‌گوید: مهریه یک دین است و فلسفه وجودی آن تحکیم بنیاد خانواده است؛ اما با روند فعلی که برخی زنان، همسر خود را به دلیل نپرداختن مهریه زندانی می‌کنند، به اهرمی برای سست کردن پایه خانواده تبدیل شده است.
وی با اشاره به این نکته که اسلام برای ایجاد پشتوانه مالی برای زنان خصوصا زنان خانه‌دار مهریه را تشریع کرده است، می‌گوید: در قوانین کشور ما نیز که نشأت‌گرفته از دین مبین اسلام است، مهریه به عنوان دین در نظر گرفته شده ؛ بر این اساس ماده 2 قانون محکومیت مالی به صراحت مهریه را جزء دیون مرد به همسر دانسته است.
وی می‌گوید: قوانین مام مشکلی ندارند؛ این فرهنگ است که باید اصلاح شود؛ اما اگر این فرهنگ‌سازی با وضع قوانین جدید ممکن می‌شود، باید قوانین جدید وضع شود.
